Op bezoek in de favela van Rio de Janeiro
MINKE WINK
Rio de Janeiro is een stad van contrasten die je van het ene uiterste naar het andere brengt. Van adembenemende kustlijnen en prachtige monumenten, tot dodgy uitgaansgelegenheden en chaotische favela’s.
En met name die favela’s hebben een bijzondere aantrekkingskracht op reizigers die naar Rio de Janeiro komen. De favela’s zijn net als voetbal en samba verbonden met Brazilië en ik denk dat het ook één van de redenen is dat veel reizigers (waaronder ik) er ergens wel een beetje gefascineerd door zijn. Ontelbaar veel bakstenen huizen met platte daken die op elkaar liggen gestapeld tegen de heuvels van de stad aan. Het is een bijzonder gezicht. Deze geïmproviseerde architectuur wekt nieuwsgierigheid op.
De favela’s van Rio de Janeiro zijn wereldberoemd en helaas vaker niet dan wel op een positieve manier. Voor buitenstaanders blijven ze moeilijk volledig te begrijpen met hun gevaarlijke imago en ingewikkelde sociale politiek. Chaotisch, armoedig, crimineel en onveilig zijn woorden die ik hoor en lees. Is het daarom wel veilig, maar ook raadzaam, om als toerist een favela te bezoeken? In deze blog vertel ik je over mijn ervaring met mijn bezoek aan een favela in Rio de Janeiro.
Wat is een favela?
Favela’s zijn sloppenwijken die verspreid liggen door Brazilië, met name in de grote steden. In deze sloppenwijken heerst veel armoede. De huizen bestaan uit plastic, golfplaten en ander restmateriaal. De open riolen en het vele afval zorgen voor slechte hygiëne en een enorme stank. Favela’s worden vaak overheerst door drugsbendes en dat resulteert erin dat sommige kinderen van jongs af aan al betrokken raken bij drugshandel en criminaliteit.
Het is wel interessant om te weten dat bijna alles waar Brazilië voor staat is ontstaan in de favela’s. Hier wonen dan ook de oorspronkelijke bewoners van Rio de Janeiro. Veel voetballers, dansers en andere artiesten komen uit de favela’s van Rio.
Geschiedenis van favela’s
De geschiedenis van de favela’s van Rio de Janeiro gaat terug tot het einde van de 19e eeuw, naar de afschaffing van de slavernij en de achteruitgang van de koffie-industrie. Immigranten en voormalige slaven stroomden naar de stad op zoek naar werk, waardoor het centrale gebied onhoudbaar werd. Vaker wel dan niet woonden deze arbeiders in krappe collectieve woonruimtes waar tientallen mensen letterlijk boven elkaar leefden in grote huizen met slechte hygiënische omstandigheden.
Rond het begin van de 20e eeuw werden deze mensen uit het centrum verdreven, waarbij veel woonruimtes werden gesloopt door de lokale overheid. Omdat deze mensen nergens heen konden, begonnen ze dubieuze huizen te bouwen op de heuvels rond de stad, waarvan eerder werd gedacht dat ze onbewoonbaar waren vanwege hun zwakke fundamenten.
Terwijl hun bevolking groeide en groeide, werden in de rest van de eeuw enkele sporadische pogingen ondernomen om deze heuvelgemeenschappen te verdrijven en te slopen. Er werden geen programma’s opgezet om deze gebieden te verstedelijken en hun levensstandaard te verbeteren. Door dit algemene gebrek aan aandacht van de overheid werden de favela’s de thuisbasis van de drugshandelaren van de stad. Ze namen de controle over veel van deze gemeenschappen over en gebruikten ze voor hun drugshandel. Lange tijd stonden deze favela’s dan ook bekend om het criminele en gewelddadige karakter dat ze hadden. Geweld in alle vormen was hier aan de orde van de dag.
Pas in de 21e eeuw, toen Rio het WK voetbal in 2014 en de Olympische Spelen in 2016 zou organiseren, begon de overheid zich meer met de favela’s te bemoeien. Met de oprichting van de Police Pacification Units (UPP’s) in 2008 werd een programma opgezet waarbij wetshandhavers betrokken waren met het herstellen van de rust en vrede binnen de favela’s en het terugwinnen van gebied dat lange tijd in handen was geweest van drugsbendes. De bedoeling was om de favela’s samen te voegen met de rest van de stad en ook om ze toegankelijker te maken voor de vele toeristen die tijdens deze evenementen naar Rio de Janeiro zouden komen. Hoewel sommige UPP’s succesvol waren, vormen drugshandel en geweld nog steeds een actuele bedreiging in Rio de Janeiro. Door de diep gewortelde criminaliteit in de favela’s duurde (en duurt) dit proces enorm lang.
Zijn favela’s veilig?
In Rio de Janeiro zijn er ongeveer 600 favela’s, met name in het noorden en zuiden van de stad. De favela’s in het noorden zijn erg gevaarlijk, maar in het zuiden zijn een aantal favela’s waar je prima naartoe kunt gaan onder begeleiding van een gids. De drugscriminaliteit is hier niet verdwenen, maar de veiligheid is wel flink verbeterd. Alle favela’s in het zuiden van Rio worden gecontroleerd door UPP’s, wat relatieve rust in het gebied brengt. Omdat de favela’s in het noorden buiten toeristische gebieden liggen, en dus geen risico vormen voor toeristen, is daar minder controle en politietoezicht.
De grootse en veiligste favela in het zuiden van de stad is Rocinha. Hier wonen ongeveer 70.000 mensen. Rocinha betekent letterlijk ‘kleine boerderij’ en deze favela is in het begin van de 20ste eeuw ontstaan. Migranten uit de Amazone verbouwden hier hun voedsel en verkochten dit door heel de stad. Vandaar ook de naam. Uiteindelijk werd Rochinha een enorme wijk in Rio de Janeiro.
Favela tour, wel of niet doen?
Hoewel het niet raadzaam is om alleen een favela te bezoeken, biedt een favela tour uitkomst. Het doel van deze rondleidingen is om een interculturele uitwisseling tussen de lokale bevolking en toeristen te bevorderen en om vaak misplaatste stereotypen rond de levensstijl daar te doorbreken. Met name Rocinha word steeds populairder als toeristische attractie.
De meningen over favela tours zijn erg verdeeld. Sommigen beweren dat het bijdraagt aan een positieve indruk van favela’s en de positieve ontwikkeling vanwege het (toeristen)geld dat het oplevert. Anderen betwijfelen de oprechtheid van deze tours en vinden het niet ethisch om een favela te bezoeken. Het wordt dan gezien als een soort ‘aapjes kijken’ en het voelt niet goed om als rijke westerling een gebied te bezoeken waar mensen struggelen en in armoede leven. Eerlijk gezegd valt voor beide absoluut wat te zeggen. Persoonlijk overwon mijn interesse en nieuwsgierigheid het en heb ik besloten om wél een favela tour te boeken. Na veel research op internet vond ik Favela Tour van Marcello Armstrong die in 1992 begon met zijn rondleidingen door favela Rocinha. Hij organiseerde deze tours omdat hij de bezoekers van Rio ook een andere kant van de stad wilde laten zien en om ze bewust te maken van de situatie en de bewoners in de favela’s. De tours worden altijd begeleid door lokale gidsen die uitstekend Engels spreken. Ze weten veel te vertellen over de favela omdat ze er zelf vandaan komen en de mensen die er wonen nog kennen.
Eigenlijk is Rocinha niet erg representatief voor een sloppenwijk. Een groot gedeelte van de favela (het deel dat je ook bezoekt tijdens de tour) is opgeknapt en inwoners hebben hier een eigen elektriciteitsnet, stromend water, en zelfs kabel tv. Veel huizen zijn gemaakt van baksteen en beton en er wordt volop gewerkt aan verbetering. Er zijn banken, scholen, supermarkten, restaurants, en er komt twee keer per dag een vuilniswagen om het afval op te halen. Het arme gedeelte van de favela ligt een stuk verder weg tegen de heuvel en kun je alleen van een afstand zien. Desondanks vond ik de tour erg educatief en gaf het me wel een goed beeld van de favela. Het geeft je een kijkje in het leven dat evengoed deel uit maakt van Rio de Janeiro.
